“Tác giả” là ai trong kỷ nguyên AI?

Liệu một hệ thống AI có thể được coi là “tác giả” nếu nó tự động tạo ra một tác phẩm mà không có bất kỳ sự can thiệp trực tiếp nào từ con người? Nếu câu trả lời là không, thì vai trò của những người xây dựng, huấn luyện, hoặc đơn giản chỉ là người nhập lệnh vào hệ thống AI nên được xem xét như thế nào? Đây là những câu hỏi không dễ trả lời, và chúng đang làm “rung chuyển” nền tảng của hệ thống sở hữu trí tuệ toàn cầu.

Câu hỏi "Ai là tác giả thực sự?" khi nhắc đến các tác phẩm do AI tạo ra không chỉ là một vấn đề triết lý về sự sáng tạo, mà còn là một vấn đề pháp lý nóng bỏng trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo. Ảnh được tạo ra bằng AI

Ở nghĩa truyền thống, “tác giả” là người tạo ra một tác phẩm thông qua năng lực tư duy sáng tạo, lao động trí tuệ, và dấu ấn cá nhân không thể thay thế. Tuy nhiên, với AI khái niệm này trở nên mơ hồ. AI không có tư duy, không có cảm xúc, không có mục đích thẩm mỹ nhưng có thể tạo ra kết quả mang tính nghệ thuật cao.

Tác giả là con người, AI là “bút vẽ” mới?

Ông Trịnh Trung Kiên, nghệ sĩ vẽ tranh theo trường phái đương đại từng kết hợp AI trong một số triển lãm chia sẻ: “Tôi không phủ nhận sự độc đáo mà AI mang lại. Có lần tôi dùng Midjourney để thử ý tưởng, và chính AI tạo ra một phối cảnh khiến tôi phải ngỡ ngàng. Nhưng tôi không nghĩ đó là nghệ thuật. Nó thiếu sự sống, thiếu cái nhìn nội tại mà chỉ con người mới có”.

Vậy, khi một hệ thống AI với khả năng học hỏi từ hàng triệu hình ảnh tự “sáng tạo” ra một tác phẩm mới, có ai là người thật sự đứng sau nó? Nếu một tác phẩm được tạo ra hoàn toàn bởi AI, liệu người có thể được xem là “tác giả” sẽ là người lập trình ra hệ thống AI? Người cung cấp dữ liệu đầu vào (data trainer)? Người nhập prompt để tạo đầu ra? Hay không ai cả?

Theo TS. Phạm Quốc Tuấn, giảng viên Khoa Công nghệ thông tin, Đại học Quốc gia Hà Nội đây là điểm mấu chốt của mọi tranh luận hiện nay: “Người viết phần mềm AI giống như tạo ra một cái chổi, người huấn luyện giống như gắn thêm lông vào chổi và người dùng AI như người quét nhà. Vậy nếu bức tranh là một “ngôi nhà sạch sẽ”, thì ai nên được ghi nhận công lao?”.

Thật khó để xác định, bởi AI không phải một công cụ đơn giản – nó là một hệ thống “tự học”, đôi khi tạo ra kết quả vượt ngoài sự dự đoán của cả người thiết kế và người sử dụng. Do đó, việc gán quyền tác giả theo tiêu chuẩn cũ trở nên không phù hợp với thực tiễn sáng tạo mới.

“Một tác phẩm nghệ thuật dù do AI tạo ra vẫn có thể được mua bán, triển lãm, và gán giá trị hàng triệu USD. Thị trường không quan tâm nhiều đến ai vẽ, mà quan tâm đến ai sở hữu và “câu chuyện đằng sau”, TS. Phạm Quốc Tuấn nhấn mạnh.

Trong thời đại công nghệ số, trí tuệ nhân tạo (AI) đang làm lung lay những định nghĩa truyền thống về nghệ thuật và quyền tác giả. Ảnh được tạo bằng AI

Bà Lê Thu Hương, giám đốc một phòng tranh tại Hà Nội nhận định người mua tranh tìm kiếm cảm xúc và thông điệp. Nếu một tác phẩm AI có sự chỉ đạo rõ ràng từ nghệ sĩ, và phản ánh được ý tưởng của họ thì nó vẫn có giá trị. Nhưng nếu chỉ đơn thuần là sản phẩm do AI ngẫu nhiên tạo ra, thì sẽ khó để được thị trường công nhận.

Đây chính là điểm khác biệt giữa nghệ thuật có hồn và sản phẩm công nghệ. Một tác phẩm chỉ được thị trường chấp nhận nếu nó mang dấu ấn con người, dù công cụ sử dụng có hiện đại đến đâu.

Tại Việt Nam, Luật Sở hữu trí tuệ (sửa đổi 2022) chưa công nhận AI là chủ thể có quyền tác giả. Tác phẩm được bảo hộ phải do con người trực tiếp sáng tạo, sử dụng trí tuệ của mình.

Điều này tương đồng với nhiều quốc gia như Hoa Kỳ, Nhật Bản hay Liên minh châu Âu. Tuy nhiên, các cơ quan quản lý nhà nước đang đứng trước áp lực phải cập nhật hệ thống pháp lý cho phù hợp với thực tiễn công nghệ.

Đại diện Cục Bản quyền tác giả (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) từng chia sẻ trong một hội thảo về sở hữu trí tuệ và AI: “Chúng tôi đang xem xét hướng dẫn các trường hợp tác phẩm có yếu tố AI, nhất là trong lĩnh vực nghệ thuật số. Trước mắt, vẫn cần vai trò sáng tạo đáng kể từ con người để tác phẩm được bảo hộ”.

Pháp lý cần “làm bạn” với công nghệ

Một hướng đi được nhiều nước cân nhắc là công nhận quyền tác giả cho người có sự kiểm soát và đóng góp sáng tạo đáng kể trong quá trình tạo ra sản phẩm bằng AI. Ví dụ, như người đưa ra ý tưởng, tinh chỉnh nội dung, hoặc lựa chọn kết quả.

Công nghệ AI đang buộc hệ thống pháp luật toàn cầu phải xem xét lại định nghĩa về tác giả trong thế kỷ XXI. Ảnh được tạo ra bằng AI

Tranh luận về quyền tác giả trong thời đại AI vẫn tiếp tục “nóng lên” với những câu hỏi mà ngay cả giới chuyên gia cũng chưa có đáp án cuối cùng. Đó là, nếu một AI tự tạo ra tác phẩm mà không có sự can thiệp trực tiếp nào từ con người thì ai là tác giả?

Liệu chúng ta có nên tạo ra một danh mục “tác phẩm không có tác giả” với quy định đặc biệt về quyền sử dụng và khai thác? Người dùng AI có được quyền sở hữu tác phẩm nếu họ chỉ nhập prompt đơn giản nhưng AI cho ra kết quả ấn tượng?

Giá trị pháp lý của dữ liệu huấn luyện (training data) có ảnh hưởng đến quyền sở hữu tác phẩm đầu ra không? Nếu AI dùng tranh, ảnh có bản quyền để “học” và tạo ra sản phẩm mới, liệu sản phẩm đó có vi phạm quyền của tác giả ban đầu?

Dù hiện nay chưa có luật rõ ràng, nhiều nghệ sĩ và chuyên gia đều đồng thuận rằng AI chỉ nên được xem là công cụ, không phải chủ thể pháp lý. Giống như một chiếc bút, một chiếc máy ảnh, hay phần mềm Photoshop – AI là phương tiện để con người sáng tạo, nhưng không thay thế vai trò của người sáng tạo.

Một khái niệm mới về “đồng sáng tạo với AI” đang dần hình thành. Ở đó, con người giữ vai trò chủ đạo trong định hướng, kiểm soát và gắn dấu ấn tư duy – và đó mới là điều khiến họ xứng đáng được gọi là tác giả thực sự trong thời đại AI. Ảnh được tạo ra bằng AI

Nghệ sĩ Lâm Hoài An, người từng thực hiện dự án tranh kết hợp AI được triển lãm tại Singapore nói một cách thẳng thắn, tác giả vẫn phải là người đưa ra “linh hồn” cho tác phẩm. AI không có ký ức, không có nỗi đau, không có trải nghiệm. Mà nghệ thuật, suy cho cùng là sự biểu hiện của những điều đó.

“Trong thời đại AI, khái niệm “tác giả” cần được tái định nghĩa linh hoạt hơn nhưng không đánh mất trọng tâm là yếu tố con người”, nghệ sĩ Lâm Hoài An bày tỏ.

Sáng tạo bằng AI không nên bị phủ nhận, nhưng cũng không thể được thừa nhận một cách vô điều kiện. Một khung pháp lý mới công bằng, linh hoạt, có tính khuyến khích sáng tạo và bảo vệ quyền lợi hợp pháp là điều bắt buộc để AI phát triển cùng con người, chứ không thay thế con người.

Việc trả lời câu hỏi: “Ai là tác giả?” có thể sẽ là một trong những vấn đề lớn nhất của luật sở hữu trí tuệ trong thế kỷ 21. Và, có lẽ cũng là thách thức lớn nhất mà thế giới sáng tạo đang phải đối mặt trong thời đại máy móc biết vẽ tranh và làm thơ.

Kế toán viên hãy cẩn thận: AI đang đến gần! Trong vòng 3 năm tới, 80% nhân sự kế toán có thể bị thay thế bởi trí tuệ nhân tạo (AI), theo một nghiên cứu ...

Nhân sự kế toán trước “cơn lốc” AI: Chuyển mình hay chờ đợi? Sự trỗi dậy mạnh mẽ của trí tuệ nhân tạo (AI) đang làm thay đổi diện mạo của nhiều ngành nghề, trong đó có kế ...

“Cơn lốc” AI “càn quét” ngành xử lý dữ liệu Sự phát triển nhanh chóng của AI đang đặt ra câu hỏi lớn: “Liệu AI có thực sự là mối đe dọa đối với thị ...